Historia Świeckiego Zakonu Karmelitańskiego

„Jeśli świeckie zakony nie istniałyby w naszych czasach, należałoby je stworzyć”
kard. A. Ballestrero

Historia Świeckiego Zakonu Karmelitańskiego rozpoczyna się od momentu wydania w 1452 r. przez papieża Mikołaja V bulli na prośbę Przełożonego Generalnego Zakonu bł. Jana Soretha. Wtedy, obok braci karmelitów i sióstr karmelitanek, powstała jeszcze jedna gałąź Zakonu, tzw. Trzeci Zakon skupiający osoby świeckie (tercjarzy).

Początki Świeckiego Zakonu na ziemiach polskich

Wraz z reformą Zakonu Karmelitów, dokonaną przez św. Teresę do Jezusa, szerzył się także w Polsce, już w XVII i XVIII wieku Trzeci Zakon NMP z Góry Karmel. Musiał się cieszyć znaczną ilością członków, skoro już w XVIII w. zostały wyczerpane książki dla nich wydawane przez Ojców prowincji litewskiej. Nie istnieje jednak żaden dokument historyczny potwierdzający istnienie tej instytucji w wieku XVII i XVIII.

Pierwsza udokumentowana wzmianka znajduje się w aktach karmelitanek bosych z 1856 r. w Wilnie, gdzie w wykazie personalnym została wymieniona tercjarka Anna Jurkiewiczówna. Za datę pewną powstania III Zakonu NMP z Góry Karmel w Polsce uważa się rok 1864, kiedy to w aktach klasztoru karmelitanek bosych w Krakowie na Wesołej, został umieszczony wpis profesów III Zakonu. Książka dla wpisywania profesji św. braci i sióstr III Zakonu NMP z Góry Karmel w latach 1864-18882. Następnie w dniu 8 grudnia 1873 r. w Poznaniu przy klasztorze sióstr karmelitanek bosych został założony Trzeci Zakon przez belgijskiego karmelitę bosego, który w tym dniu przyjął pierwszego tercjarza ks. kan. Meszczyńskiego.

Dynamiczny rozwój

Największy rozwój w historii Trzeciego Zakonu Karmelu nastąpił dopiero po reformie klasztoru w Czernej i odnowie Karmelu w roku 1880. Kierownikiem duchowym Trzeciego Zakonu w Czernej został święty Rafał Kalinowski. Księga przyjęć została założona w roku 1891. Do roku 1911 do tegoż III Zakonu wstąpiło jak podają księgi 972 osoby, były to zapewne w większości osoby ze Śląska. W 1893 r. św. Rafał Kalinowski założył Kongregację III Zakonu (tak się wówczas nazywało wspólnoty) w Wadowicach. Do końca 1911 r. do tej kongregacji zostało przyjętych 240 osób nie tylko z Wadowic i okolic, ale także z pobliskiego Śląska. Od roku 1910 rozwija się kongregacja III Zakonu przy nowym klasztorze Ojców Karmelitów Bosych na Rakowickiej w Krakowie.

Święty Rafał Kalinowski w pracy formacyjnej kładł nacisk na modlitwę i pracę nad pokonywaniem złych skłonności. Zadanie dla tercjarzy karmelitańskich streścił w trzech słowach: modlitwa, praca i cierpienie. Wszystko to, aby wspólnie z całym Zakonem pracować nad odnowieniem świata dla Chrystusa. Dla członków Trzeciego Zakonu NMP z Góry Karmel i św. Matki Teresy została wydana Reguła w 1901 i 1913 r., a także kilka pomniejszych książek pomocniczych. W roku 1929 został wydany w Krakowie „Brewiarzyk” ułożony przez Ojców Karmelitów Bosych. Zawierał on w swej głównej części Regułę III Zakonu Świeckiego, zarządzenie czyli struktury, oraz Rytuał czyli Ceremoniał. W dalszych częściach zawierał Małe Oficjum o NMP oraz inne ćwiczenia pobożne. Nazwa oficjalna według terminologii ówczesnej brzmiało: Trzeci Zakon Świecki NMP z Góry Karmel i św. Matki Teresy. Zgodnie z regułą przejmowano osoby przyjmowano osoby od 24 roku życia, takie, które wyraziły pragnienie dążenia do doskonałości w oparciu o doktrynę ascetyczną Karmelu Terezjańskiego. Po okresie próbnym i roku nowicjatu, składano profesję – ślub posłuszeństwa i czystości wg stanu. Reguła nakładała obowiązek odmawiania Małego Oficjum o NMP półgodzinne rozmyślanie, czytanie duchowe i inne praktyki pobożnościowe i pokutnicze. Ojciec Dyrektor (obecnie Asystent) decydował o wszystkim, co dotyczyło kongregacji tercjarskiej. W oparciu o tę regułę intensywnie rozwijały się kongregacje III Zakonu. Omawiane tu wydanie „Brewiarzyka” z roku 1929 obowiązywało aż do Soboru Watykańskiego II. W okresie dwudziestolecia międzywojennego powstały liczne grupy Trzeciego Zakonu Karmelu Terezjańskiego w Polsce. Dobrym organizatorem, a od roku 1936 wizytatorem był bł. Ojciec Alfons Maria (Józef Mazurek 1891-1944) od Ducha świętego. Był jednocześnie wizytatorem wszystkich kongregacji III Zakonu w Polsce. Zredagował statuty (przypisy szczegółowe) dla III Zakonu wydane w roku 1938 pod tytułem „ Instrukcje Stowarzyszenia Terezjanów”, czyli Trzeciego Zakonu Świeckiego NMP z Góry Karmel i św. Teresy w Polsce.

Poza wymienionymi kongregacjami Świeckiego Karmelu w okresie dwudziestolecia międzywojennego powstały, także w innych miastach. I tak: w 1936 r. w aktach klasztoru sióstr karmelitanek bosych we Lwowie, istnieje Księga wpisowa obłóczyn o profesji Trzeciego Zakonu NMP z Góry Karmel i św. Teresy. Według tej Księgi były 103 osoby w Lwowskim Świeckim Karmelu. Dnia 15 lipca 1931 r. przy klasztorze sióstr karmelitanek bosych w Łodzi powstał Trzeci Zakon, który po sześciu latach istnienia liczył 70 osób i uzyskał Dekret Erekcyjny wręczony przez wizytatora bł. O. Alfonsa Marię od Ducha św. Powstały też kongregacje albo grona w:

Warszawie w latach 30-tych przy klasztorze pokarmelickim, Przemyślu w latach 1937-39 oraz także w innych miastach Polski południowej. Dynamiczny rozwój wspólnot Świeckiego Karmelu zostały przerwane z chwilą wybuchu II wojny światowej. Wielu członków Trzeciego Zakonu podzieliło tragiczne losy Polaków. Niektórzy za swą dobroczynność, patriotyzm lub ofiarne uczynki miłosierdzia, zostali wywiezieni do obozów koncentracyjnych. Przykładem jest pierwsza przełożona Trzeciego Zakonu w Łodzi Wanda Majewska, która zginęła z wycieńczenia w obozie koncentracyjnym w Ravensbruck. Zanikało życie zewnętrzne wspólnot, natomiast życie religijne ograniczyło się do udziału w nabożeństwach parafialnych iw domu. Likwidowano wszelkie dokumenty w obawie przed rewizjami okupanta. Łączność duchowa z Zakonem została przerwana lub ograniczona. Przerzedziły się szeregi świeckich karmelitów.

Po II wojnie światowej w odmiennych warunkach geopolitycznych zmieniło się rozmieszczenie kongregacji Trzeciego Zakonu. Znikły wspólnoty na Kresach Wschodnich, ich członkowie zasiliły wspólnoty pozostałe w kraju lub nowe. Do Łodzi w 1945 r. przybyli Ojcowie Karmelici Bosi, wówczas III Zakon przeniósł się z klasztoru sióstr Karmelitanek do klasztoru Ojców na Radogoszczy. We Wrocławiu powstała w latach 60-tych wspólnota przy klasztorze Ojców. Po wojnie do karmelitańskich wspólnot zaczęły się zgłaszać liczne powołania. Wydawało się, że Trzeci Zakon może wrócić do dawnej przedwojennej świetności. W pierwszej fazie rządów komunistycznych w Polsce, mimo zerwania w 1945 r. konkordatu ze Stolicą Apostolską, Kościół Katolicki zachował swobodę działania. Mniej więcej do wiosny 1947 r. Kościół i Zakony cieszyły się pozornym spokojem i brakiem bezpośrednich, łatwo zauważalnych prześladowań. Jednak to komunistyczna „życzliwość” i pozorny spokój nie trwały zbyt długo. Dekretem z dnia 5 sierpnia 1949 r. o zmianie przepisów ustawy – o stowarzyszeniach, zakwestionowano istnienie stowarzyszeń katolickich w Polsce – co oznaczało likwidację wszelkich stowarzyszeń religijnych, w tym oczywiście Trzecich Zakonów. W trudnych latach 1949-1956 nasilającej się walki z Kościołem Katolickim w Polsce wspólnoty III Zakonu nie występowały publicznie, a jeśli – to tylko w nielicznych okazjach pod nazwą Czcicieli Matki Bożej Szkaplerznej w kościele i to tylko na krótko. Obawiano się podstawionych agentów i współpracowników UB. Znowu trzeba było ukryć lub likwidować dokumentację. Nie odbywały się wybory do Zarządów. W Łodzi przez 11 lat nie było wyborów. Nie odbywały się dni skupienia ani rekolekcje. W roku 1950 niektóre Kurie diecezjalne pod naciskiem władz państwowych i administracyjnych zabroniły działalności świeckich stowarzyszeń. Trzeci Zakon Karmelitański otrzymał taki dekret z dnia 22 lutego 1950 r., w którym Kuria Archidiecezjalna w Łodzi zabraniała działalności Trzeciego Zakonu.

W tym czasie w latach w latach 1958-1972 i po przerwie do roku 1995, zaznaczyła się aktywna działalność ojca Mieczysława Marii od Ducha Świętego (Wincenty Woźniczka). Kierował On z niespotykaną gorliwością niektórymi wspólnotami III Zakonu przy klasztorach karmelitańskich w Łodzi i Wrocławiu oraz z wielkim rozmachem na Śląsku. Ojciec Mieczysław pełnił również funkcję Dyrektora, a następnie Wizytatora Świeckiego Karmelu na Śląsku. Formował i ożywiał duchowo ponad 20 wspólnot lokalnych. Na spotkaniach gromadziły się setki członków Świeckiego Zakonu. To było wielkie dzieło ofiarnej, wieloletniej pracy duszpasterskiej ojca w trudnych latach rządów komunistycznych. Była to jednocześnie nieraz niebezpieczna działalność na rzecz Świeckiego Zakonu w czasach nieprzyjaznych i niesprzyjających dla Kościoła i Zakonów. Ale Ojciec Mieczysław miał szczególny dar zdobywania dusz dla Jezusa i Maryi. W latach nasilających się w Polsce zniewolenia komunistycznego zmniejszyła się znacznie (a nawet ustała) liczba powołań do Trzeciego Zakonu. Zdarzały się pojedyncze przyjęcia i profesje. Życie wspólnotowe, jak to już było wspomniane przybrało głównie formę nabożeństwa do Matki Bożej Szkaplerznej. To były niełatwe czasy. Po październiku 1956 r. i kolejnych odwilżach politycznych w Polsce, wspólnoty Trzeciego Zakonu zaczęły stopniowo odżywać. Pojawiły się nowe liczniejsze powołania i nie trzeba było się już tak bardzo ukrywać. Zaczęto organizować pół-zamknięte rekolekcje. Odbyły się po długiej przerwie wybory do zarządów. Ojciec Mieczysław, który był wówczas Dyrektorem III Zakonu w Łodzi, organizował liczne pielgrzymki. O jednej z nich należy wspomnieć opierając się o zapiski z kroniki i własne wspomnienia.

Z okazji Jubileuszu 400-lecia Reformy Terezjańskiej Ojciec Mieczysław zorganizował w Czernej zlot (zjazd) wszystkich ówczesnych wspólnot Trzeciego Zakonu w Polsce. W wigilię uroczystości MB z Góry Karmel – 15 lipca 1962 r. przybyły do Czernej liczne delegacje III Zakonu, niektóre ze sztandarami. Zapamiętałam min wspólnoty” z Krakowa, Czernej, Radomska, Chełma, Lublina, Łodzi oraz liczne grupy ze Śląska. Cała Aleja św. Józefa była wypełniona pielgrzymami. Uroczystą sumę celebrował ks. Biskup Bieniek z Katowic, a kazanie wygłosił O. Roman od Ran Chrystusa (Roman Pająk) z Warszawy. Po południu odbyła się wyjątkowo uroczysta profesja członków Trzeciego Zakonu ze Śląska, Radomska i Łodzi. Natomiast o godz. 17-tej w wypełnionej po brzegi świątyni czerneńskiej odprawione uroczyste Nieszpory, podczas których podniosłe kazanie wygłosił J. E. ks. biskup Karol Wojtyła z Krakowa. Tematem kazania było życie modlitwy wg nauk św. Jana od Krzyża. To był naprawdę niezapomniany, pierwszy w tych trudnych czasach zjazd karmelitańskich tercjarzy.

Świecki Karmel po Soborze Watykańskim II i dzieje najnowsze

Po Soborze Watykańskim II, Reguła Trzeciego Zakonu Karmelitańskiego, podobnie jak innych rodzin zakonnych poddano rewizji. Tekst Reguły po licznych dyskusjach, konsultacjach ze strony świeckich, Definitorium Generalnego, specjalnej Kapituły z roku 1968 oraz Watykańskiej Kongregacji Zakonów i Instytutów Świeckich, otrzymał zatwierdzenie w dniu 26 października 1970 r. ad experimentum na okres 5 lat. Nazwę Trzeci Zakon zastąpiła nowa – Świecki Zakon Karmelitów Bosych. „Reguła Życia” po poprawkach zaistniała prawnie dekretem Kongregacji Zakonów i Instytutów Świeckich – 10 maja 1979 r. Po dalszych poprawkach i uzupełnieniach obowiązują obecnie Konstytucje Świeckiego Zakonu Karmelitów Bosych z roku 2003 z uzupełnieniami z roku 2014. Na nowo opracowane Statuty w naszej prowincji obowiązują od roku 2011.

Przełomowa data w polskiej prowincji Zakonu Karmelitów Bosych – to rok 1993 – kiedy to nastąpił podział Zakonu na dwie prowincje – naszą warszawską pod patronatem Trójcy Przenajświętszej i krakowską pod patronatem Ducha Świętego. Prowincja warszawska w chwili podziału liczyła pięć wspólnot, istniejących przy klasztorach Ojców Karmelitów w:

  • Łodzi od 15 lipca 1931 r.
  • Warszawie od 1946 r.
  • Wrocławiu od 17 sierpnia 1947 r.
  • Poznaniu od 8 grudnia 1873 r. 
  • Elblągu od 8 grudnia 1985 r. przy klasztorze sióstr Karmelitanek Bosych

W tej sytuacji nasunęła się możliwość utworzenia nowych wspólnot Świeckiego Zakonu w naszej prowincji. W Łodzi, od roku 1955 należała jedna osoba z okolic Torunia, natomiast od roku 1987 pięć osób z samego Torunia, oraz jedna osoba z Włocławka. Wszystkie te osoby przeszły formację w Łodzi i tam złożyły swoje przyrzeczenia i śluby. Z czasem podjęto decyzję, aby z tych zamiejscowych osób utworzyć nowe wspólnoty we Włocławku i Toruniu. Po uzyskaniu aprobaty Ojca Prowincjała Piotra Neumana oraz Delegata Ojca Wojciecha Ciaka, rozpoczęły się starania o znalezienie w tych miastach odpowiednich siedzib. I tak – we Włocławku siostry Karmelitanki Bose zgodziły się przyjąć Świecki Zakon do swego klasztoru, udostępniając pomieszczenia na spotkania. Natomiast w Toruniu wspólnotę przyjął ks. Infułat Andrzej Wawrzyniak do swej parafii św. Jakuba Apostoła, gdzie od stuleci istnieje kult Matki Bożej Szkaplerznej. W wyniku tych ustaleń 27 września 1995 r. został zainaugurowany Świecki Zakon Karmelitów Bosych we Włocławku. Natomiast 27 grudnia 1995 r. zainaugurowano Świecki Zakon przy parafii św. Jakuba Apostoła w Toruniu. Po jedenastu latach istnienia przy tej parafii, wspólnota przeniosła się do nowego klasztoru Sióstr Karmelitanek Dzieciątka Jezus przy parafii św. Maksymiliana Kolbe. W ten naturalny sposób z łódzkiej wspólnoty Świeckiego Zakonu, powstały dwie następne powiększając liczbę wspólnot w prowincji do siedmiu. Kolejne powstające wspólnoty to:

  • Sopocka – powstała 30 listopada 1997 r.
  • Olsztyńska – powstała 7 listopada 1998 r.
  • 6 listopada 1999 roku powstała kolejna wspólnota w naszej prowincji, mianowicie w Bydgoszczy znalazła się kilkunastoosobowa grupa osób pragnących żyć duchowością opartą na Karmelu Terezjańskim. W tym dniu została zainaugurowana wspólnota pod wezwaniem Matki Bożej Pięknej Miłości przy katedrze w Bydgoszczy.
  • 28 maja 2000 roku powstała wspólnota OCDS w Szczecinie, także przy klasztorze sióstr Karmelitanek Bosych.
  • Następna wspólnota Świeckiego Zakonu powstała w Sochaczewie, przeniesiona z czasem do Bednar a następnie w 2014 roku zamknięta. Jej członkowie przyłączyli się do wspólnoty warszawskiej i łódzkiej.

Stan obecny

21 lutego 2013 r. utworzono wspólnotę w Gorzowie Wielkopolskim. Osobny rozdział historii Warszawskiej Prowincji Karmelitów Bosych piszą wspólnoty powstałe za granicą, a pozostające pod opieką naszej Prowincji. Są to wspólnoty w:

  • Mińsku powstała 13 października 2010 roku
  • Wilnie – powstała w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku
  • i Kownie.

Obecnie (2016 r.) w naszej warszawskiej prowincji istnieje piętnaście wspólnot Świeckiego Zakony Karmelitów Bosych. Sześć przy klasztorach Ojców Karmelitów Bosych, cztery przy klasztorach sióstr karmelitanek bosych, jedna przy klasztorze sióstr karmelitanek Dzieciątka Jezus oraz cztery przy parafiach.

Zakończenie

Przełomowym wydarzeniem w Świeckim Zakonie w obecnych czasach są Kongresy Prowincjalne. Pierwszy odbył się latem 1995 r. w Poznaniu. Było to wydarzenie bez precedensu, bowiem na skutek dziejowych zawirowań w naszym kraju, ani w czasie zaborów, ani w okresie wojen i powojennym nie można było w naszym kraju swobodnie działać i organizować takich spotkań. Podczas, gdy Świeckie Zakony na Zachodzie mogły swobodnie je urządzać.

Świecki Zakon zajmuje miejsce w strukturze Kościoła, opierając swoje istnienie na prawie kanonicznym i urzędowym zatwierdzeniu. Jest stowarzyszeniem wiernych, którzy żyją w świecie duchem Zakonu Karmelu Terezjańskiego. Nie jest to w terminologii prawniczej ani bractwo ani instytut Świecki Życia Konsekrowanego. W swych szeregach na przestrzeni wieków zrzeszał wielu gorliwych chrześcijan, żyjących duchowością Karmelu Terezjańskiego w świecie. Posiada też swoich przedstawicieli wyniesionych na ołtarze. Także wiele postaci historycznych i Sług Bożych oczekujących wyniesienia do chwały błogosławionych. Jest między nimi Sługa Boża Kunegunda Siwiec z Podhala.

Opracowała:
✞ Jadwiga Ciechorska OCDS Toruń

Skip to content